(eerder gepubliceerd op 19 juni 2014)

Ze duiken de laatste maanden steeds vaker op in de discussies. Complotdenkers. U kent ze wel. Mensen die ineens uit hun holletjes kruipen met allerlei bizarre theorieën. Ze zijn heilig overtuigd van vooropgezette plannen en boze krachten. En hun aantal neemt ook nog eens toe. Een zorgwekkende ontwikkeling die niet geheel ongevaarlijk is. Democratie is gebaseerd op vertrouwen en deze lieden schaden dat vertrouwen. 
Een aanhanger van complotten ziet de wereld ongeveer als volgt:
“Een kleine groep, een elite, bestuurt de wereld, voornamelijk voor eigen gewin en geen gevoel voor het algemeen belang. Dit verhullen ze zoveel mogelijk. Gebeurtenissen zijn daarom vaak niet wat ze lijken te zijn.”

Psychologisch profiel

Er is geen eenduidig profiel waarin een complotdenker te plaatsen is. Ze zijn immers te vinden in zowat alle lagen van de maatschappij, en overal in het politieke spectrum. Niettemin lijkt het erop dat complottheorieën vooral populair zijn bij aanhangers van de extreme kanten van het politieke spectrum. Het valt op dat, waar eerder extreem rechts dominant aanwezig was, nu met name de links dogmatici de overhand krijgen

Mensen die in complottheorieën geloven, zouden significant minder vertrouwen hebben in hun toekomst, in de overheid en in hun medemensen . Complottheorieën zijn dan ook vooral populair onder etnische minderheden, en onder mensen met extreme politieke of religieuze idealen. Ze voelen zich immers makkelijker gediscrimineerd, of het slachtoffer van "het systeem". Het geloof in complottheorieën staat dan toe om eigen eventuele verantwoordelijkheid volledig van zich af te schuiven, in de schoenen van de overheid, "het systeem", de medemens, of een andere zondebok.

Niettemin zijn er een aantal elementen, die in bijna alle complottheorieën terugkomen en geloofd worden door bijna elke complotdenker, ongeacht de politieke voorkeur of culturele en sociale achtergrond. Vrijwel elke complotdenker is gekant tegen de zogenaamde "hogere machten", ook wel "de Elite" genoemd. Meestal is dit gericht tegen de overheid van eigen land, tegen de Europese Unie en tegen de Verenigde Naties. Ook alle andere gevestigde waarden, hetzij de wetenschap of de farmaceutische industrie (veelal "Big Pharma" genoemd) worden mee opgenomen in het zogenaamde complot. Op die manier proberen complotdenkers elk tegenargument van de hand te doen als zijnde propaganda van die hoegenaamde "hogere machten". Die willen immers niet dat hun geheime, snode plannen zouden uitlekken, hoewel ze tegelijkertijd dan wel overal verborgen boodschappen zouden steken in symbolen en handgebaren, die door complotdenkers schijnbaar zonder enige moeite zouden kunnen worden ontrafeld.

Een tweede aspect dat typerend is voor complotdenkers, is het schrijnende gebrek aan logisch, realistisch en rationeel denken. Ze klampen zich vast aan een geloof in een welbepaalde complottheorie, en weigeren steevast hiervan af te wijken. In die zin lijkt het complotdenken sterk op een godsdienst, waarbij het ook vaak een dogma is om in iets welbepaald te geloven, zelfs al is er bewijs van het tegendeel (neem bv. creationisme versus evolutieleer). Bijgevolg is het zo goed als onmogelijk om complotdenkers te overtuigen van hun ongelijk door sluitend bewijs en logische argumenten aan te voeren. Alle bewijsmateriaal dat wordt aangeleverd, wordt immers bij voorbaat afgeschreven als onderdeel van de samenzwering, en kan niet anders dan vervalst zijn. Deze vorm van cirkelredeneren maakt ook dat als iemand een complottheorie niet ontkent, hij vanzelfsprekend schuld zou bekennen, terwijl wanneer hij die wel ontkent, hij evenzeer schuld zou bekennen. Alle andere mensen vallen dan weer onder de categorie sheeple, wat het standaard antwoord is op eenieder die weigert een complottheorie blindelings te geloven.

Gebrek aan logica, bewijs en geloofwaardigheid

Het gebrek aan logica en rationaliteit heeft ook als gevolg dat complotdenkers zichzelf veelal tegenspreken, en geloven in tegenstrijdige complottheorieën.

Iets wat zowat alle complotdenkers met elkaar gemeen hebben, is hun totale ongeloofwaardigheid. Ze baseren hun complottheorieën immers louter op veronderstellingen, irrelevante of geheel foute informatie, verouderd nieuws, verzinsels, drogredenen en onderbuikgevoel.

Kortom, complotdenkers hebben de klok horen luiden maar weten niet waar de klepel hangt. Belangrijk hierbij is de overweging van de haalbaarheid van een welbepaalde complottheorie.

Ego en stabiliteit

Onderzoek aan de Amerikaanse Yale University heeft uitgewezen dat het geloof in complottheorieën, ironisch genoeg, een geruststellend effect zou hebben. Dit lijkt tegenstrijdig, omdat de meeste complottheorieën net gericht zijn op het opwekken van angst en onrust (de farmacie wil ons vergiftigen, de regering wil onze vrijheden beknoppen, ...). Niettemin biedt het geloof in een complottheorie het idee dat alles wat gebeurt een reden heeft, en het dus niet allemaal op louter toeval berust. Het geeft complotdenkers ook het gevoel dat ze in staat zijn om er iets aan te doen, en er zich tegen te verzetten. Want als je gelooft dat de Illuminati bestaat, geloof je vanzelfsprekend ook dat je ze kan proberen tegen te werken - al was het maar door artikels over complottheorieën publiceren op een website. Kortom, het geeft complotdenkers een "doel" om voor te vechten, ook al is dat doel in werkelijk niets meer dan een hersenschim.

Het geloof in complottheorieën kan bijgevolg ook een opkikker zijn voor het ego. Complotdenkers zijn er immers van overtuigd dat ze goed handelen door die complottheorieën te "openbaren" en anderen "wakker te maken". Sommigen  beschouwen zichzelf bovendien zelfs als "klokkenluider", hoewel die term enkel van toepassing is op échte informatie en niet op paranoia. Complotdenkers geloven dat zowat elke gebeurtenis, gaande van een aanslag of oorlog tot een natuurramp of belangrijke ontwikkeling in de geschiedenis, vanzelfsprekend het werk is van een achterliggend complot, en het idee dat dit ook zou kunnen gebeuren zonder voorafgaande samenzwering wordt niet in overweging genomen. Complotdenkers geloven bovendien daadwerkelijk dat hun daden een belangrijke invloed kunnen hebben op de loop van de geschiedenis.

Het internet is een ideale plaats voor complotdenkers om elkaar terug te vinden. Je hoeft maar te zoeken naar sleutelwoorden zoals neoliberaal  of New World Order, en je krijgt meteen een ganse reeks aan zoekresultaten die verwijzen naar allerhande complottheorieënwebsites. Zodoende hoeven complotdenkers zich niet (meer) geïsoleerd te voelen: ze kunnen makkelijk met gelijkgestemden in contact komen, en elkaar aanmoedigen dat die ene complottheorie toch wel echt waar moet zijn! En als er nog complotdenkers zijn die geloven dat het waar is, dan is dat voor hen natuurlijk al voldoende bewijs om te geloven dat het inderdaad waar is (argumentum ad populum). Vele complottheorieënwebsites verwijzen dan ook naar elkaar, of nemen elkaars artikels integraal over. Want hoe meer keer iets op het internet gepubliceerd staat, hoe meer het vanzelfsprekend de waarheid moet zijn, toch?

Machiavellistische mentaliteit

Psychologisch onderzoek aan de Universiteit van Kent concludeerde in 2011 dat complotdenkers een Machiavellistische mentaliteit zouden hebben , waar ze nochtans hun zogenaamde "tegenstanders" (de samenzweerders dus) van betichten. Mensen die een eerlijke ingesteldheid hebben, zouden minder geneigd zijn om in complottheorieën te geloven dan mensen met een "lagere" moraal. Complotdenkers zouden er zelf van dromen om, als machthebber, de burgerij te belazeren voor een hoger doel. Het zou hier gaan om een psychologische projectie, waarbij de complotdenker zijn eigen houding toedicht aan een ander. De overtuiging "zij hebben het gedaan" zou aldus ingegeven zijn door de perceptie "ik zou het doen".

Slot

Is het tijd om als fatsoenlijke samenleving met een adequaat antwoord te komen op deze fantasten of moeten we eigenlijk medelijden hebben met deze mensen omdat ze niet in staat blijken te zijn onder ogen te zien dat hun ellende alleen maar aan zichzelf ligt en dat ze er zelf iets aan moeten doen?