Onderdeel van een nieuwe bestuurscultuur is ook een andere politieke cultuur. Een politiek waarin verschillen worden overbrugd in plaats van worden uitvergroot.
(coalitieakkoord 2021)

Om een nieuwe cultuur te maken moet niet alleen duidelijk worden wat er mis is met de bestaande cultuur, maar ook uitgezocht worden waar en hoe die cultuur ontstaan is. Want ieder gevolg heeft een oorzaak.
Dat er een geweldige afstand is tussen de overheid, die bestaat uit politici, ambtenaren en semiambtenaren is voor iedereen wel duidelijk toch? De overheid gedraagt zich als een elite die zich ver verheven voelt boven het volk. Machtsongelijkheid en machtshonger werken verslavend, zo stelt Mauk Mulder in diverse publicaties en door de toeslagen affaire wordt dit treffend bewezen.
Maar waar ligt de oorzaak van de machtsafstand en het machtsmisbruik van de overheden?
Het is zo makkelijk en populistisch om naar de kabinetten Rutte te wijzen! Maar de ellende rond de toeslagen is eigenlijk begonnen met de naïeve gedachte dat "de meeste mensen deugen" waardoor er te weinig controle was op uitkeringen.
En ja, veel mensen deugen niet en gingen dus misbruik maken van de toeslagen. In 2013 blijkt dat In een stoffig Bulgaars dorpje de inwoners grif gebruik te maken van de vrijgevigheid van de Nederlandse Belastingdienst. Een affaire die de boeken in zal gaan als de Bulgarenfraude. Om te begrijpen en te verklaren waarom dit tot de toeslagen affaire leidde (en tot de FSV affaire en later tot de NOW affaire) moet de ambtelijke cultuur worden verklaard.

Voor de jaren '80 was een ambtenaar een zeer geacht persoon, de trots van de familie, bewonderd door alles en iedereen.
Toen het kabinet Den Uyl in de jaren ’80 besloot om het cijfer werklozen wat mooier te maken door veel werklozen ambtenaar te maken, trad de eerste wet van Parkinson in werking en groeide de overheid exponentieel en daarmee ook de regelgeving en de bureaucratie.
Deze Parkinson is niet de naamgever van een afschuwelijke ziekte, maar een Engelse econoom die het functioneren van overheidsinstanties bestudeerde. Hij stelde vast dat het aantal ambtenaren van in de loop der jaren steeds toenam. Veel opmerkelijker was echter dat dit aantal niets te maken had met de omvang van het werk. Het bleek dat een ambtenaar steeds klaagde het druk te hebben en daarom medewerkers moest hebben. Als echter die medewerkers dezelfde taken zouden uitvoeren als hijzelf dan zouden ze een bedreiging worden voor zijn baan, dus nam hij meerdere mensen aan waarover de taken verdeeld werden. Daardoor hebben ze allemaal echte tijd over, wat de drang om hun belang te bewijzen oproept. Dus gaan ze werk creëren. “Work expands to fill the time available for its completion.” Daardoor krijgen ze het te druk en willen ze medewerkers aantrekken, waardoor het geheel weer van vooraf aan begint.
Doordat ineens veel vacatures ontstonden, moesten ontstaan, moest er werk worden gevonden en ontstond niet alleen de raamambtenaar maar kelderde het imago van het ambtenaarschap.
Door de geweldige groei van het ambtenaren apparaat kwam ook de behoefte om de organisatie beheersbaar te maken, wat leidde tot sterke hiërarchie en daarmee een strakke organisatie die beheerst wordt door regels en procedures, de Weberiaanse bureaucratie. De basis voor de vervreemding van de ambtenaar van de maatschappij, de basis voor de afstand tussen overheid en burgerij was gelegd!
Om het werk beheersbaar te houden en los van persoonlijke voorkeuren werden algoritmes ontworpen waarlangs een ambtenaar beslissingen kon nemen. “mens m/v van zou oud met zoveel jaar arbeidsverleden heeft recht op zoveel WW voor zoveel tijd”. “Mens met wel/geen partner met zoveel kinderen en een inkomen niet meer dan heeft recht op zoveel toeslag”
Algoritmes werden belangrijk, de basis van de uitvoering, waardoor het denk- en beslissingsvermogen van ambtenaren voor een fors deel verdween. En dat werd verergerd toen de ICT zijn intrede deed, vooral de lerende systemen met AI, die zo sterk (en vooringenomen) waren als hun programmeur en de mens die de data invoert.
Is de cultuur van de overheid de schuld van opvolgende kabinetten “Rutte”? Niet echt, de oorzaak ligt decennia achter ons en dan nog is het de vraag of er sprake is van schuld.
In de jaren ’80 zat het land ook in een immense crisis en een van de kenmerken van een crisis is dat maar een zeer beperkt deel van de oorzaken bekend zijn. Een crisismanager moet beslissingen nemen op basis van meer aannames dan feiten en dan is een foutje zo gemaakt. Het is de rode draad die door alle crises die ik in de bijna 70 jaar dat ik op de aarde rondloop heb meegemaakt. Het is de ervaring van 35 jaar crisismanagement en een werkzaam leven van bijna 50 jaar.
Marx beschreef het schitterend een ontwikkeling gaat net zo lang door tot de rek eruit is. Dan volgt bezinning of een revolutie. Het is tijd voor bezinning. En die moet van alle kanten komen, zoals Machiavelli beschreef in Discorsi. De politiek, de overheid moet zich verplaatsen in de visie van de maatschappij, de maatschappij moet leren kijken door de ogen van de overheid. Daaruit ontstaat het discours waaruit de oplossing zal ontstaan. Covey schreef het “probeer eerst de ander te begrijpen voordat je begrepen wilt worden” en Sartre verwoorde het met: “uit de strijd der meningen ontstaat de waarheid”.
Met populistisch wijzen naar Rutte en zijn kabinetten maken we het probleem alleen maar groter, met samen zoeken naar oplossingen lossen we het op. De cultuur van wijzen naar elkaar is per slot van rekening ook onderdeel van de verkeerde bestuurscultuur.

Literatuur:

C. Northcote Parkinson De wet van Parkinson 1942
Weber, M., 1972, Gezag en bureaucratie, (red. en vert. A. van Braam), Rotterdam
Bureaucratie en Bureaucratisering.Een Theoretische en Praktische Verkenning van Recente Ontwikkelingenin de Publieke Sector en de Particuliere Sector. Dr J.G.A. van Mierlo September 1995
Artikelen van Mauk Mulder: http://www.maukmulder.nl/
Machiavelli’s lef Levensfilosofie voor de vrije mens Tinneke Beeckman 2020

Karl Marx het Communistisch Manifest 1848